Een lieve klap voor je kop

De bijzondere relatie tussen verliefdheid en ‘goddelijke’ liefde

Tijdens de zomer van 2021 werd ik weer eens stapelverliefd. En het was wederzijds! Deze vrouw had dezelfde spirituele overtuiging over liefde en relaties als ik: we besloten dat we elkaar volledig vrij zouden laten, en daardoor de liefde zo puur mogelijk te genieten en zo min mogelijk mee te gaan met ego’s neiging tot vasthouden en veiligstellen. Hierdoor, en ook dankzij mijn ervaring in Dzogchen gewaarzijnbeoefening, ervoer ik voor het eerst in mijn leven de bijzondere relatie tussen enerzijds persoonlijke verliefdheid, en anderzijds de liefde die inherent is aan de natuurlijke staat van Zijn, wat ook wel de ‘goddelijke’ of ‘bovenpersoonlijke’ liefde genoemd wordt.
Het uitgangspunt in Dzogchen (de non-duale traditie in het Tibetaans boeddhisme) is dat wie we denken dat we zijn – ons aangeleerde zelfbeeld – niet is wie we werkelijk zijn. Dit aangeleerde zelfbeeld, doorgaans het ego genoemd, is niets meer dan een psychische constructie, een schijnzelf. Wat we werkelijk zijn is het gewaarzijn van alles: dat wat gedachten, gevoelens en percepties kan ervaren. Doorgaans is dit gewaarzijn zich niet bewust van zichzelf en heeft het zich volledig geïdentificeerd met de gedachten en gevoelens van het ego. Dzogchen is een methode om je identificatie met het ego los te laten en het gewaarzijn te herkennen als je werkelijke zelf.
Die neiging van gewaarzijn om zich te identificeren met ego’s aangeleerde reflexen is het sterkst bij heftige emoties. We verliezen ons dan volledig in ego’s stroom van gedachten die gevoed wordt door hoop op geluk en angst voor lijden. Vaak gebeurt dit bij de meest pijnlijke gebeurtenissen, zoals een relatiecrisis, ziekte, eenzaamheid of naderende dood. Maar ook bij heel prettige gebeurtenissen, met name bij verliefdheid, zie je dit verschijnsel: doorgaans zal het gewaarzijn, ook als het al enigszins bewust is, zichzelf toch meteen vergeten en volledig samensmelten met de euforie van de wederzijdse verliefdheid.(*Voettekst: meer hierover in “Verslaafd aan liefde”).

Zo ook bij mij. Hoewel het gewaarzijn al in mij ontwaakt was, bleek het bij vorige verliefdheden nog niet bestand tegen de heftigheid van de emoties. Op rustige momenten herkende ik mezelf wel als gewaarzijn, maar tijdens buien van heftige verliefdheid bleek ik telkens weer volledig meegezogen te worden in de stroom van drukke gedachten en de identificatie met het euforische of verlatingsangstige ego.
Deze keer ervoer ik voor het eerst dat gewaarzijn zichzelf niet meer volledig kwijtraakte tijdens de euforische buien van verliefdheid, en ook niet bij de pijnlijke buien van gemis en verlatingsangst. Er gebeurde precies het omgekeerde: in plaats van dat gewaarzijn zichzelf verloor in de verliefdheid, ging de verliefdheid als voeding fungeren voor gewaarzijn. Om dit uit te leggen wordt in Dzogchen de volgende beeldspraak gebruikt.

Gewaarzijn wordt vergeleken met een houtvuurtje, de heftige pijnlijke of fijne emoties worden vergeleken met de wind. Doorgaans als mensen geen of weinig ervaring hebben met gewaarzijnbeoefening, is het maar een zwak brandend vuurtje, en zal zo’n heftige wind als verliefdheid het vuurtje meteen uitblazen: je bent dan volledig geïdentificeerd met je verliefdheid. Maar als gewaarzijn door langdurige beoefening een stabiel brandend vuur is geworden, dan zal een stevige wind het vuur niet uitblazen maar juist harder laten branden. De energie van de verliefdheid voedt nu het gewaarzijn, dat hierdoor steeds helderder en liefdevoller wordt, tot soms een extatische staat ervaren wordt waarin twee afgescheiden ego’s tijdelijk volledig oplossen. Dan wordt ook steeds duidelijker ervaren dat liefde niet zozeer een individueel gevoel is in de ene persoon voor de andere, maar dat beide personen een uitingsvorm zijn, een soort doorgeefluik van die inherente alomtegenwoordige liefde.

Bij de juiste combinatie van twee ego’s ontstaat de bijzondere situatie waarin die ego’s elkaar beschouwen als ‘de allermooiste-liefste-leukste’ en zo de bevrediging vormen van een diep verlangen. Daardoor kan de ego-verkramping zich tijdelijk ontspannen en ervaren we eventjes de altijd aanwezige inherente staat van liefde.
Maar meestal herkennen mensen deze liefde niet als hun eigen inherente staat van Zijn, waardoor het lijkt of het de ander is die jou deze liefde geeft. Dus willen we bijna altijd dat heerlijke gevoel vasthouden, en de angst om de ander weer kwijt te raken toedekken. Deze verlatingsangst is eigenlijk dezelfde inherente liefde, maar dan in een beknelde vorm omdat we het willen vasthouden. Maar ook hiervoor geldt: als je in staat bent om die angst met oordeelvrij liefdevol gewaarzijn toe te laten, te mogen voelen, dan lost ook die op in de liefde waarmee ze is omhelsd.
Het is dus niet zo dat de gebruikelijke ego-reflexen van liefde willen vasthouden en angst voor verlies zich niet meer voordoen als zelfgewaarzijn voldoende stabiel is. Het is de identificatie met deze ego-reflexen die vermindert en uiteindelijk oplost in de realisatie dat het ego slechts een aangeleerde mentale constructie is: je bent dat niet, het is veeleer de rol die je speelt in de wereld. Die ego-reflexen kunnen dan ervaren worden zonder erin bekneld te raken, waarna ze oplossen in het gewaarzijn ervan.

Zo kan spirituele contemplatie op verliefdheid, en ook op elke andere wereldse verschijningsvorm van liefde, een toegang openen naar realisatie van de allesomvattende inherente liefde, de non-duale staat van Zijn. Deze spirituele contemplatie is een heel bijzondere methode om theoretische opvattingen te transformeren in een werkelijke ervaring. Dankzij deze contemplaties blijft spiritualiteit niet steken in een religieuze overtuiging of egocentrisch ‘wishful thinking’. Om die reden noem ik deze methode ook wel de ‘wetenschappelijke spiritualiteit’, om ze te onderscheiden van wat vaak enigszins denigrerend zweverige spiritualiteit genoemd wordt, en die ik liever omschrijf als de ‘verhalende spiritualiteit’. In de volgende hoofstukken ga ik hier dieper op in.